Obrzędy wigilijne w Polsce w XX wieku

Polskie Wigilie miały od stuleci swą specyficzną – niespotykaną w innych krajach – aurę,

Pocztówka świąteczna - lata 20. XX w.

specjalne tradycje: opłatek, sianko pod obrusem lub choinką, regionalne potrawy, wolne miejsce przy stole dla “niespodziewanego gościa” itd. Na pasterkę o północy podążają nie tylko najpobożniejsi, lecz czasem ludzie dalecy od Kościoła bądź niepraktykujący, którzy jednak są w świątyni ten jeden jedyny raz w roku. Miniony wiek XX był w naszej historii szczególnie dramatyczny: dwie wojny światowe, okupacja nazistowska i komunistyczny totalitaryzm. Stąd było wiele polskich Wigilii smutnych i głodnych, bez obecności osób najbliższych, wprost rzec trzeba – tragicznych.

Niegdyś, w dniu wigilii mężczyźni, zwyczajowo, udawali się na połowy i polowania. Wierzono, że w tym właśnie dniu z pewnością powrócą do domu ze zwierzyną i sieciami pełnymi ryb. Wróżyło im to także udane polowania i obfite połowy w ciągu całego roku. W domach natomiast - podobnie jak i w naszych czasach - od wczesnego świtu trwały liczne przygotowania. Kończono rozpoczęte wcześniej porządki oraz gotowanie i pieczenie wigilijnych potraw, a na wsi obrządek inwentarza żywego. Wszystkie czynności gospodarskie musiały być bowiem zakończone przed zapadnięciem zmroku, przed wieczerzą, która była i jest dotychczas najważniejszym momentem obchodów wigilijnych.

Pocztówka świąteczne - wczesne lata XX w.

Staropolskim elementem świątecznego wystroju w okresie Bożego narodzenia były snopy zbóż, siano oraz słoma. Snopy zbóż podstawowych: pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa ustawiano w wieczór wigilijny zarówno w chałupach chłopskich, jak i na dworach, a nawet w magnackich rezydencjach. Pod belką powały wieszali wierzchołkiem do dołu małe drzewko iglaste. Dopiero w XX w. choinka na stałe zagościła na wsi. Na Krajnie na choince wieszano specjalne ciastka z mąki pszennej, które przedstawiały różne zwierzęta i ptactwo domowe. Postacie te dawniej formowano ręcznie. W XX wieku istniały już specjalne foremki. W niektórych regionach Polski zaściełano słomą całą podłogę. Wszędzie, w miastach i na wsi, 
grubą warstwę siana kładziono na stole i dopiero na nim - lnianą płachtę lub obrus. Zwyczaj ten zachowuje się jeszcze w niektórych domach. Chociaż najczęściej na stole kładzie się już tylko małe pasemko siana.

W południowych regionach Polski na stół wigilijny sypano ziarna zbóż, grochu, maku, soczewicy i na nich dopiero stawiano miski z jedzeniem w intencji dobrych plonów i zbiorów roślin, których nasiona znajdowały się na obrusie, a także tych, z których były zrobione potrawy wigilijne (kapusta, grzyby).

Wigilia w Majątku Łubowice - lata 30.XX w.

Zapomniane zostały już niemal zupełnie inne elementy świątecznego wyposażenia wnętrza, które umieszczano w izbie na pomyślność zabiegów gospodarskich: żelazo - lemiesze pługa, kosy i inne ostre narzędzia, które niegdyś umieszczano pod stołem wigilijnym, aby "krety (i inne szkodniki) roli nie psuły", a także sznury i łańcuchy, którymi obwiązywano nogi stołu, "aby chleb trzymał się domu" i aby panował w nim dostatek.

W czasie wieczerzy wigilijnej na chłopskim krajeńskim stole średnio pojawiały się cztery potrawy. Na dwanaście potraw stać było tylko bogatych chłopów. Przykładowe potrawy to: zupa grzybowa, zupa z suszonych owoców, rybionka  (zupa rybna z ryb łowionych w miejscowych jeziorach, czy rzekach), barszcz, zupa z siemienia lnianego, kapusta z olejem, kapusta z grzybami, grochem lub fasolą, kasza jaglana. Po wigilii rodzice dawali dzieciom smakołyki (orzechy, jabłka, pierniki).

Najważniejszą uroczystością obchodów domowych Bożego Narodzenia jest wieczerza postna

Pocztówka z Paryża - 1923 r.

zwana wilią, wigilią (jak cały dzień), pośnikiem, postnikiem, lub na wschodnich rubieżach Polski - kutią (od głównego dania - kutii, sporządzonej z pszenicy, maku i miodu). Zwyczajowo rozpoczyna się ona wraz z ukazaniem się na niebie pierwszej gwiazdy, ponieważ - zgodnie z zapisem biblijnym - w czasie narodzenia Jezusa nad grotą w Betlejem ukazała się jasna, świecąca wielkim światłem gwiazda.

Wiele z opisanych zwyczajów pochodzi z XIX wieku. Niektóre już zaginęły, inne są nadal kultywowane. Jednak najważniejsze z tego wszystkiego jest to, aby nikt w Boże Narodzenie nie został sam.

***

Są w życiu chwile, gdy wszystko koloru nabiera.

Gdy miłość wygrywa, nienawiść umiera

a obcość w bliskość przemija.

Gdy radość smutek zastępuje 

a uśmiech jak nigdy smakuje.

I czujesz, że jest do zrobienia dobrego tyle.

więc w te święta życzę Wam,

by to nie były już tylko chwile!